Search
Close this search box.

دەرباز بوون لە تیریرۆری نیوتن

فیزیای نیوتن، کە بە میکانیکی کلاسیکیش ناسراوە، چوارچێوەیەکی زۆر ورد پێشکەش دەکات بۆ تێگەیشتن لە جوڵە و هێزەکان کە کار لەسەر تەنەکان دەکەن بە خێرایی و قەبارەی ڕۆژانە. لەگەڵ ئەوەشدا، لەگەڵ فراوانبوونی زانیاری زانستی، چەند سنورداربوونی فیزیای نیوتن دەرکەوت، بەتایبەتی کاتێک کە لەسەر سیناریۆکان لە دەرەوەی مەودای سەرەتاییدا جێبەجێ دەکرێت. ئەمەی خوارەوە هەندێک لە خاڵە خراپەکان یان سنووردارەکانە

جێبەجێنەکردنی لە خێراییەکی زۆر بەرزدا: فیزیای نیوتن ناتوانێت بە وردی پێشبینی ڕەفتاری تەنەکان بکات کە بە خێراییەکی نزیک لە خێرایی ڕووناکی دەجوڵێن. بیردۆزی ڕێژەیی ئاینشتاین باشتر ئەو سیناریۆیانە باس دەکات، کە تێیدا درێژبوونەوەی کات و کورتبوونەوەی درێژی دەبێتە فاکتەرە گرنگەکان

ناکارامەیی لە ئاستی ئەتۆمی و ژێر ئەتۆمی: لە ئاستی ئەتۆمەکان و تەنۆلکەکان، میکانیکی کلاسیک ناتوانێت بە وردی پێشبینی ڕەفتاری تەنۆلکەکان بکات. میکانیکی کوانتەم چوارچێوەی پێویست دابین دەکات بۆ تێگەیشتن لە دیاردەکان لەم پێوانانەدا، وەک دووانەیی شەپۆل- تەنۆلکە و تێکەڵبوونی کوانتەم

سنووردارکردنی هێزی کێشکردن: یاسای نیوتن بۆ هێزی ڕاکێشانی گەردوونی بەس نییە بۆ ڕوونکردنەوەی هەندێک تێبینی ئەستێرەناسی، وەک پێشڕەوی خولگەی مێرکوری. بیردۆزی گشتیی ڕێژەیی ئاینشتاین، کە کێشکردن وەک چەماوەیەکی کات و پانتایی بەھۆی بارستایی و وزەوە وەسف دەکات، ڕوونکردنەوەیەکی وردتری بۆ دیاردەی وا پێشکەش دەکات

دیتێرمینیزم: میکانیکی نیوتن کار دەکات لەژێر گریمانەی دیتێرمینیزمدا، کە تێیدا دۆخی داهاتووی سیستەمێک بە تەواوی دیاری دەکرێت بە مەرجەکانی سەرەتایی و یاساکانی حوکمڕانی. لەگەڵ ئەوەشدا، میکانیکی کوانتەم چەمکی ئەگەری و نادیاری دەخاتە ڕوو، و تێڕوانینە دیاریکراوەکەی نویتن لەسەر گەردوون دەخاتە بەر پرسیار

نەبوونی تێڕوانینەکانی تیۆری ئاژاوە: میکانیکی کلاسیکی وا دادەنێ کە سیستەمەکان بە شێوەیەکی پێشبینیکراو و هێڵی لە کاتی خۆیدا ڕەفتار دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، تیۆری ئاژاوە دەریدەخات کە تەنانەت سیستەمە دیتێرمینیستەکان دەتوانن هەڵسوکەوتی پێشبینی نەکراو و زۆر هەستیار نیشان بدەن بۆ هەلومەرجی سەرەتایی، دیاردەیەک کە لە فیزیای نیوتندا لەبەرچاو نەگیراوە

سادە کردنی ھێزەکان و کارلێکەوتنەکان: میکانیکی نیوتن کارلێکەوتنەکان سادە دەکات بۆ ھێزە بنەڕەتییەکان و کەمتەرخەمی دەکات لە ئاڵۆزییەکان و وردەکارییەکانی چۆنیەتی کارکردنی ھێزەکان وەک ئەلکترۆماگناتیزم و ھێزە ناوکییە بەهێز و لاوازەکان، بەتایبەتی لە ئاستی مایکرۆسکۆپی

ئەم سنووردارکردنانە لە بەهای گەورەی فیزیای نیوتن کەم ناکەنەوە ، کە بە شێوەیەکی زۆر ورد بۆ زۆرینەی بەکارهێنانەکانی ڕۆژانە پشتیان پێ دەبەسترێ. لەجیاتی ئەوە، ئەو کەمو کوڕیانە تیشک دەخەنە سەر پێشکەوتنی تێگەیشتنی زانستی و پەرەپێدانی تیۆری نوێ بۆ چارەسەرکردنی دیاردەکان لە دەرەوەی مەودای میکانیکی کلاسیک، یەکێک لە بیردۆزە تازەکان کە هەول و ئاسانکاری تێگەیشتن لەو جیهانە نوێیە دەکات کەزانیاری تێیدا ئالوگۆر دەکرێ بە خێرایی ڕووناکی بریتیە لە بیردۆزی تیۆری مادەی دیجیتاڵ، کە بیتکۆین وەکو چینی یاسای فیزیا لە جیهانی دیجیتال هەژمار دەکا

٢٨ مارس ٢٠٢٤

چەمکی “دەربازبوون لە یاساکانی فیزیک” بە پشتبەستن بە تیۆری ماددەی دیجیتاڵ، یان بە شێوەیەکی فراوانتر، تیۆرییەکانی وەک فیزیکی دیجیتاڵ یان گریمانەی لاساییکردنەوە، زۆرجار لە گفتوگۆی گریمانەییەوە سەرهەڵدەدات نەک بنەما زانستییە دامەزراوەکان. بیردۆزی ماددەی دیجیتاڵ، بە شێوەی جۆراوجۆر، ئاماژە بەوە دەکات کە گەردوون و هەموو شتەکانی ناویدا لەوانەیە لە سروشتدا کۆمپیوتەری بن، هاوشێوەی سیمولەیشن یان پرۆگرامی کۆمپیوتەر. لێرەدا تێڕوانینێکی گشتیی چۆنێتی ئەو تیۆرییانە دەکرێت لەڕووی چەمکییەوە رێگە بە “دەربازبوون” لە یاسا فیزیاییە تەقلیدییەکان بدات، هەرچەندە گرنگە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم بیرۆکانە زیاتر فەلسەفی یان تیۆریین لە پراکتیکی لەم قۆناغەدا بەلام هیچ لە گرنگی بایەخدان بەو سیستەمە نوێیە کەم ناکاتەوە کە هەمیشە بیرۆکە شێتەکان داهێنانی نوێ دێننە سەر جیهانی سێ رووبەری
 
بنەماکانی چەمکی دەربازبوون لە فیزیای سێ رووبەری
واقیع وەک زانیاری: لە ناوەندی تیۆری ماددەی دیجیتاڵ و چەمکەکانی پەیوەندیداردا ئەو بیرۆکەیە هەیە کە جەوهەری بنەڕەتیی گەردوون زانیارییە یان کۆمپیوتەرییە. ئەمە واتای ئەوەیە ئەوەی ئێمە بە یاساکانی فیزیک دەزانین لە ڕاستیدا یاسا یان ئەلگۆریتمەکانی ئەم سیمولەیشنە گەورەیەن
 
دەستکاریکردنی کۆد: ئەگەر گەردوون وەک سیمولەیشنێکی کۆمپیوتەری کار بکات، لە تیۆریدا، تێگەیشتن لە “کۆد”ی بنەڕەتیی واقیع رێگەمان پێدەدات دەستکاری یاساکان بکەین یان بیگۆڕین، بە شێوەیەکی کارا یاسا فیزیاییە باوەکان تێپەڕێنین. ئەمە دەشێت واتای گۆڕینی نەگۆڕە فیزیاییەکان بێت، گۆڕینی ڕەفتاری ماددە و وزە، یان تەنانەت دروستکردنی دیاردەیەک کە لە تێگەیشتنی ئێستاماندا بۆ فیزیادا بوونی نییە
 
گومان و ئاستەنگەکان
تێگەیشتن لە کۆدەکە: کێشەیەکی گەورە ئەوەیە کە “کۆد”ی گەردوون لێک بدرێتەوە. ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە نەک تەنها کۆدێک لە شێوەیەکدا بوونی هەیە کە ئێمە لێی تێدەگەین بەڵکو دەتوانین دەستمان پێ بگات و لێکدانەوەی بۆ بکەین، کە ئەمەش هەنگاوێکی بەرچاوە بۆ بیرکردنەوە لە دەرەوەی بۆکسەکە
 
توانای ژمێریاری: بە گریمانەی ئەوەی کە ئێمە دەتوانین کۆدەکە تێبگەین، توانای ژمێریاری پێویست بۆ دەستکاریکردنی لە هەر ئاستێکی ماناداردا لەوانەیە لە دەرەوەی هەر شتێک بێت کە لە ئێستادا خەیاڵ دەکرێت. گۆڕینی چەند زانیارییەک شتێکە، بەڵام گۆڕینی یاساکانی فیزیای هەسارەیەک یان گالاکسییەک شتێکی ترە
 
لێکدانەوە ئەخلاقی و بوونیانەکان: توانای دەستکاریکردنی واقیع لە ئاستێکی بنەڕەتیدا پرسیاری ئەخلاقی و بوونیانەی قووڵ لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. چی لە ئاکامی ئەو هێزە دێتە ئاراوە و کێ دەسەڵاتی بەکارهێنانی دەبێت؟
 
بیرکردنەوەی فەلسەفی: بیرۆکەی ماددەی دیجیتاڵ یان گەردوونێکی لاساییکەرەوە هێڵەکانی نێوان ئەوەی “ڕاستییە” و ئەوەی ” لاساییکراوەیە” دەشێوێنێت. ئەگەر ئێمە بتوانین یاساکانی فیزیای تێپەڕێنین، جیاوازی نێوان واقیعی فیزیایی و واقیعی مەجازی لەوانەیە بێمانا بێت، پرسیار لەسەر سروشتی بوون و هۆشیاری (کۆنشەسنێس) دروست دەکات
 

دۆخی ئێستای زانیاری

لە ئێستادا، ئەم بیرۆکانە بە شێوەیەکی بەرچاو لە بواری تاقیکردنەوەکانی بیرکردنەوە و مشتومڕە فەلسەفییەکاندا ماونەتەوە. لەکاتێکدا میکانیکی کوانتەم و تیۆریەکانی زانیاری پەیوەندی سەرنجڕاکێشیان پێشنیارکردووە لە نێوان ژمێریاری و پێکهاتەی واقیعدا، هیچ بەڵگەیەکی ئەزموونی نییە بۆ پشتگیریکردنی توانای دەستکاریکردن یان تێپەڕاندنی یاساکانی فیزیک وەک ئەوەی ئەمڕۆ تێیدەگەین بەلام هەمیشە بۆ جاری یەکەم شتێکی چاوەروان نەکراو روو دەدات کە پێشتر کەس چاوەروانی رودانی نەدەکرد، وەک برایانی رایت کە هەولی دروست کردنی فرۆکەو فرینیان دا، لە سالی ١٩٠٣ بەناوبانگترین رۆژنامەی جیهان لە راپۆرتێک بلاوی کردەوە کە مرۆڤ دە ملیۆن سال لەم تەکنەلۆجیایە دوورە بەلام چەند مانگی نەبرد برایانی رایت بە فرۆکە بەسەر بارەگای رۆژنامەی نیو یۆرک تایمز هەلفرین

بە کورتی، لەکاتێکدا تیۆری ماددەی دیجیتاڵ و چەمکە پەیوەندیدارەکان بیرۆکەی سەرنجڕاکێش پێشکەش دەکەن دەربارەی سروشتی واقیع و تێگەیشتنی ئێمە لە گەردوون، ئەوان هێشتا گوماناوی و تیۆریین. بیرۆکەی تێپەڕاندنی یاساکانی فیزیا لە ڕێگەی ئەم تیۆرییانە تاقیکردنەوەیەکی بیرکردنەوەی سەرنجڕاکێشە بەڵام پشت بە توانا و تێگەیشتنی زانستیی ئێستا نابەستێت بۆیە دەبێ بە بیروو رایەکی کراوە سەرنجیان پێ بدەین چونکە هەموو تەکنەلۆجیایەکی زەوی هەژێن لەو دیوی ئەم هێلە روو دەدەن کە تەنها هەندێک کەس کە بە پەنجەکانی دەست دەژمێردرێن پەڕوینەتەوە ئەو بەری هێلەکە

ئەم بابەتە
بە درێژایی سەیرانی تێگەشتنمان لە بیتکۆین نوێ دەکەینەوە